25.12.04
Tipik haliyle iki toplum birim arasindaki karsilikli evlilik akrabalik ittifakinda,sadece "Inanna ve aski" olan Dumuzi degil , dort belli basli ‘kahraman’ bulunmaktadir;birbirlerinin esdegerleri olan karsilikli iki kutsal gelin ile farkli iki kutsal damat!
Kutsal evlilik ilahisinde , dogal olarak,anlatici toplum birimimizin aidi olan kutsal ogul (damad ) ile kutsal kadin(gelin) , arasi iliski agirlik tasir.Her bir toplum birimin daha cok bir yarisini aktardigi bu ittifak evliliginin eksik kalan yani oteki toplum birim tarafindan bir baska ilahide tamamlanir.Tamamlanan ile tamamlayani bulmak bize dusen bir odevdir.(1)
Anlatici toplum birimimiz ile onun karsisinda bulunan ve birbirleriyle karsilikli akrabasal ittifak kuran iki toplum birimde bulunan iki kutsal tanrica
ile iki kutsal ogul birbirlerinin esdeger ikiz’leri,kardeslesmis akrabalariydi.(2) Hepsi birbiriyle ‘kardes’ kabul edilen bu dort ‘kisi’nin arasinda,sadece, bu yandaki bir kadin ile karsi yandaki bir erkek (ve tersi) arasinda cinsel iliski hak ve odevi,evlilik iliskisi bulunuyordu.Sayin M.I.Cig’in ‘Inanna ve Dumuzi’ ile sinirli ask anlatimi, kutsal evliligin sadece bir toplum birimi tarafindan olusturulmus anlatimina dayanir.Fakat o anlatimda bile,Dumuzi ile Inanna farkli toplum birimleri temsil ederler.Onlarin evliligi,sozkonusu bu iki toplum birim arasindaki erkekler ile kadinlar arasindaki gercek evliligin sembolik anlatimidir. Bu yandaki toplum birimin erkek temsilcisi Dumuzi’nin evlilik anlatiminda,onun karsisindaki Enkidum’un evlilik iliskisinin bu ilahiye tam yansiyamamis olmasi anlasilir.Enkidum’un toplum birimi,Enkidum’un evliligini bir baska ilahide anlatacaktir.
Inanna ile Dumuzi tanimli temsilciler,kutsal evlilik kurumunun ortaya cikmasina bagli olarak,iki farkli,zit,karsit toplum birime aittiler.Kutsal evlilik kurumu,ayni toplum birime ait kadin ile erkek arasindaki evliligin yani ’iç evlilik’ denilen iliskisinin yasaklandigi noktadan itibaren olusabilirdi.Bu akrabalik iliskisinin bir benzerini ,Turkler arasinda, ‘tay geldi’ adi verilen evlilik biçiminde belli sekillerde bulabiliriz.(3)Karsilikli evlilik iliskisinin tam olarak isleyebilmesi için,ayni toplum birime ait olan kutsal kadin ile kutsal damad arasinda cinsel iliski yasagi ozellikle olmaliydi. Uruk’lular,tanrica Arurru’dan,Gilgamis’a karsi,Gilgamis’in esdegeri olan ve Gilgamis’in gucunun dengelenmesi için, Enkidum’un yaratilmasi dileklerini anlatirlarken,Gilgamis’in Uruk’ta duzensiz cinsel iliskilerini, bu gerekcelerden biri olarak gosteriyorlar gibi gorunuyor.Gilgamis destaninin bu bolumunun çozumlemeleri pek berrak olmamakla birlikte,karsilikli evlilik akrabaliginin olusabilmesi sartlari,beni,destanin bu bolumunun ‘ic evlilik’ yasagi’ ile ilgili oldugu gibi bir yoruma dogru yonlendiriyor.Cunku ’iç evlilik’ devam etse idi,birbirinin karsiti,farkli toplum birim temsilcisi Gilgamis ile Enkidum arasinda bariscil bir evlilik paylasimi gerceklesemez ve dolayisiyla ‘Inanna kultu’ olarak taninan karsilikli evlkilik ittifaki ortaya cikamazdi.Uruklular ile Enkidum toplum birimi arasinda bir akrabasal ittifak için Uruk’lu kadinlarin Uruk’un erkeklerine yasaklanmasi gerekli bir on sartti.Enkidum toplum birimi de bunu kendi icerisinde sagladiginda,karsilikli Inanna’lar Enkidum ve Gilgamis ile evlenebilirlerdi.
Gilgamis’in toplum biriminin kutsal kadini,Enkidum’un karisi;Enkidum’un toplum biriminin kutsal kadini ise Gilgamis’in karisi olmaliydi.Dolayisiyla kutsal evlilik ittifakinda Gilgamis’in ve Enkidu’nun karisi olacak olan kutsal kadin,farkli iki Inanna’yi temsil eder.Burada ‘Inanna’ okunusunun pek onemi yoktur,farkli tum okunuslariyla kutsal kadin,tanricalarin hepsine Inanna denilmis olsa bile,hepsi için sozkonusu olacak bir,tek ve ayni Inanna olamazdi.Govdesinin dibine "yilan’in",yukari kismina ise bir "kus’un" yuva yaptigi "Huluppu" agacini kullanmak isteyen Inanna,caresiz kalip da aglamaya baslayinca,imdadina Gilgamis yetismisti.Fakat buradaki Gilgamis, Inanna’nin ‘kocam ve erkek kardesim’ diyecegi Gilgamis degil, ‘agabeyi’ olan Gilgamis idi:
"Agabeyi,kahraman Gilgamis,
Yardim etti bu konuda ona,
Kusandi beline elli miskal çeken zirhini.."
Inanna,Sumer-Akkad toplum birimlerinden baslayarak,onlarla iliskili olan,veya bu uygar kulturden etkilenen butun toplum birimlerde benzer veya farkli okunuslariyla bir kutsal kadin,tanrica olarak ortaya cikmistir.Bu kutsal kadin temsilciyi, Ninhursag,Mah,Ninlil,Ninmah,Istar,Nintu,Nintur,Ninlil,Aruru,Inanna, Ninisinna,Ninmug,Nidaba,Nanse,Anat,Shapesh,Asherat,Astarte,Ashtarot,Demeter,
Cybele,Kybele,Semele,Persephone,Kore,Attis,Baba,Eve,Lilit,Mylitta,Letto,Hera,Herat, Hepat,Athena, Atena, Artemis,Selene,Hecate,Diana,Artemis sekliyle karsimiza cikar. (4),Okunuslari farkli da olsa,onlar,farkli toplum birimlerinde Inanna’nin esdegerleri,"kizkardes"leri olarak bulunuyordu:
"Gog'u bana verdi babam,
Yer'i bana verdi o,
Uruk'ta E-anna(tapinagi) benimdir,
Benimdir Zabalam'da Gigunna(tapinagi)
Nippur'da Duranki (tapinagi) benimdir,
Benimdir Ur'da E-Dilmuna (tapinagi)
Girsu'da Esdamkug (tapinagi) benimdir,
Benimdir Adap'da Esarra (tapinagi)
Kis'te Kursagkalamma (tapinagi) benimdir,
Benimdir Kisiga'da Amaskuga (tapinagi)
Aksak'ta Anzagar (tapinagi) benimdir,
Benimdir Umma'da Ibgal (tapinagi)
Akat'da Ulmas (tapinagi) benimdir,
Tanrilar arasinda
Bir teki bile yoktur
Kiyaslansin benimle."
'Enki ve Dunya duzeni' adi verilen ilahide (S.N.Kramer), Inanna,kendisine ayricalik saglamayan babasi Enki’ye icerlemis ve aglayarak ,kendi esdegerleri olan kutsal tanricalara verilen ayricaliklari soyle siralamisti:
"Bana,kadina,neden farkli davrandin?
Ben,kutsal Inanna,nerede ayricaliklarim benim?
Aruru,Enlil'in kizkardesi,
Nintu,dagin kiralicesi
Aldi(lar kendilerine) kutsal ...sini efendiligin,
.....
Kizkardesim,kutsal Ninisinna,
Aldi kendisi için parlak anu'yu,kolesi oldu An'in.
.....
Kizkardesim,kutsal Ninmug,
Aldi kendisi için keskiyi (ve) gumus cekici(?)
Metal iscisi oldu ulkenin,
Solmaz taci takan (dogmus ) kirali,
Basina taci koyan dogmus efendiyi,koydun (eline onun)
Kizkardesim,kutsal Nidaba,
Aldi kendisi için olcu cubugunu,
Bagladi koluna laciverttasi(renkte) sicimi
Bildirir butun buyuk me'leri
Saptar sinirlari,belirler sinir cizgilerini,yazgicisi oldu ulkenin,
Koydun tanrilarin yiyecegibni eline onun
Nanse,hanim,efendi-kutsal..dustu ayaklarina onun,
Dalyan denetcisidir denizin simdi,
Balik,lezzetli ve...
Sunar babasi Enlil'e
Bana ,neden farkli davrandin?"
Evlilik ilahileri, Sumer-Akkad toplumlarinda sadece bir tek Dumuzi,bir tek Gilgamis,bir tek Enkidum bulundugunu varsayan uzman goruslerini de pek dogrular nitelikte degildir.Bir ilahide,bir yanda coban Dumuzi bulunuyor ise,karsisinda mutlaka ‘arkadasi’,’can dostu’,‘ikiz’i, kardesinin bulundugunu goruyoruz.Bay Kramer, Enkidum’u Gilgamis’in ‘usagi’ gibi gosterirken de hatalidir.(TSB.s.153).Bu ikili yapi içindeki anlkatimlarda,ikiz’ler,rakip kardesler daima farkli nitelikteki iki toplum birime ait olduklarini ortaya koyarlar.Bunlardan birisi ‘coban’ ise,oteki kesinlikle ‘coban’ degildir;birisi ‘ciftci’ ise,oteki kesinlikle ciftci degildir. Adem ve Havva’nin ilk iki ogullari da bu zorunlu ayrima uyarlar;onlardan biri cifci olmustur ,oteki ise coban.
Bayan Cig’in Inanna’nin Aski’nda aktardigi ilahi anlatiminda Dumuzi ‘coban’ ozelligi ile ortaya cikmaktadir.Bu durumda Dumuzi’nin esdegeri olan Enkidum kesinlikle coban olmazdi.Gercekten de Inanna,evlilik konusunda,coban ile ciftci arasinda ciftciden yana tercih yapmak egilimi gosterince,kaba-saba coban Dumuzi Inanna’yi soyle yanitlamisti:
"Enkimdu,hendegin,arkin ve sabanin adami
Benden fazla,cifçinin ,neyi var benden fazla"
Baska kutsal evlilik ilahilerinde ciftci olarak tanidigimiz Dumuzi burada karsimiza çoban olarak çikmisti.Buna karsilik,coban Dumuzi’nin esdegeri Enkidum, bu ilahide ‘hendegin,arkin ve sabanin adami’,uygar bir ‘ciftci’ olarak yer aliyordu. Oysa,Enkidum,Gilgamis anlatiminda hayvani, barbar,yabani, bir coban olarak tanimlanmis;Uruk’un bir kutsal fahisesi bu yabani Enkidum’a gorgu,kural,medeniyet ogretmisti.
Dumuzi’nin semitik ters okuyus biçimi gibi gorunen ‘Isummud’ ‘adi’ni;Enki’nin oglu anlamina gelen Enkidum yerine,ondan farkli imis gibi gorunen bir "Enkimdu" ‘adi’ni yaratma yolunu seçerek ilahi kahramanlarini ‘kisisel’lestirmis olsak bile,onlarin ilahilerde neden bazan coban,bazan ciftci,avci veya balikci olarak gorunuyor olduklarini tam olarak aciklayamayiz.Cunku, Dumuzi,Enkidum, Marduk,Kingu,Isummud,Gilgamis vb. tanimlamalar, eski toplumda ‘bireysel isim’ler olarak ortaya cikmamislardi.Bunlar,farkli toplum birimlerde baba’nin ilk ogul’un siniflayici,genel ve tipki ‘baba’,’ana’ gibi birer akrabalik terimi idi.Farkli toplum birimler,kendi dillerine gore,ya anlamdas bir kavram ile veya Sumer Dumuzi’sini farkli okuma yoluyla,kendi kutsal ilk ogullarini tanimliyorlardi.Nadu ve Etana okunuslu ikili’nin gerisinde de Enkidum-Dumuzi okunuslu ogullar var gibidir.
Evlilik ilahilerinin Dumuzi’sinin sadece coban olarak degil,avci,balikci ve ciftci Dumuzi olarak da gorunmesi,onun avci,balikci ve ciftci toplum birimlerde de bulunan ilk ogul olmasindan oturuydu.Eski Ahit’in Tamuz’una,hasat mevsimine,Temmuz ayina ad veren Dumuzi,bu gelenegin takipcisi toplum birimlerde hep çifci ozelligiyle de taninmaktaydi.(5)Dumuzi ve Enkidum’un coban ve ciftci haliyle karsilikli yer degistirmeleri olgusu anlatici toplum birimlerimizin yer degistirmesindendir. Kiszidum ,Kis’in gercek,yasayan ogulu demek ise Dumuzi bir baska yazilimda "Dumuzi Abzu" idi ve Abzu’nun gercek,yasayan oglu anlamina geliyordu.Abzu ise,Eridu’da tanri Enki’nin kutsal mekani idi.Enki,Ulu Kara,ve yerin,topragin Ulu’su oldugundan " Enki’nin ogulu" anlamina gelen Enkidum ile Dumuzi,ayni olgunun,farkli toplum birimlerde soyleyis biçimleri gibi gorunmektedir. Sumer eski topluluklarin ilk ogul’u olan Dumu,zamanla Adem,Adam ve ‘ilk insan’haline evrilmis olmalidir.
Eski Ahit’e gore Erek’de Nemrut hukum suruyordu,Eski Ahit,bu Nemrut’u uzunca anlatir.Babil anlatimindaki Uruk’da karsilastigimiz Gilgamis ile Nemrut,yani Marduk arasinda da bir iliski var gibi gorunuyor.(6)Nemrut, En+maru+utu biçimli olmasi gereken (Buyuk+ogul(semitik dilde)+gunes/ates) yazimli Marduk okunan kelime Gunesin,atesin buyuk ogulu anlamindaydi.Babil ‘yaratilis’inda Marduk ile Kingu arasinda bir kavga yasanir;Kingu Atese atilarak kurban edilir.Bay Dhorme’un da Kingu olarak okudugu bu kavram Enkidum’un anlatimi gibidir.Eski toplumda,daha sonralari gerceklesek olan ittifak doneminden once bir kavga doneminin yasanmis oldugunu,Gilgamis-Enkidum arasindaki sembolik kavgadan da anliyoruz.
Dostluk ancak bu zorunlu,sembolik kavga odevi yerine getirildikten sonra kurulabilir.’Dostluk maclari’ veya cesitli musabakalarla acilan modern ‘kardeslesme’,’dostlasma’ iliskileri;modern toplumu tarihle bulusturur.
safakacmaz@yahoo.com
Kutsal evlilik ilahilerinin,en azindan baslangicta,bize,daima,bir toplum birim tarafindan aktarildigi hiç unutulmamalidir.Tarihsel tabletlere deger kazandiran ve bu toplum birimin takip edilebilmesini saglayacak olan bu noktanin unutulmasi halinde,karsimiza cikacak olan Inanna veya Dumuzi,kiliktan kiliga giren,bir ozelligi oteki anlatimda bulunanla uyusmayan masal kahramanidir.Sayin Cig Inanna’yi asagi yukari boyle algilar ve tanitir.Bu celismelerde,eski toplumun ‘hayal gucu’nu bulmak yerine,farkli toplum birimlerin belirgin izlerini aramak,arastirmaya deger kazandirirdi.Sayin M.I.Cig tarafindan yayinlanan "Inanna’nin Aski"nda, ‘adi’ hep Dumuzi olan guveyin,eski tabletlerde neden bazan ‘coban’,bazan ‘ciftçi’ veya ‘balikci’ veya avci olarak gorunmesinin uzerinde de pek durulmus degildir.
Ozunde, iki toplum birim arasi evlilik ittifakinin anlatimi olan bu iliski ,uzmanlarimizin da yardimi ile,Leyla u Mecnun,Ferhat u Sirin tipinde ‘bireysel’ asklara donuserek Sumerlerde "Inanna’nin Aski"ni ortaya cikarir!Buyuk olasilikla Mecnun ve Ferhat’in Leyla ve Sirin’e olan asklari da, bireysel asklar degildi,eski Mezopotamya kutsal evlilik ilahileri gelenegine dayanan anlatimlardan beslenmis aktarimlar olmalidir.
(2) Kutsal kadin,kutsal tanrica olmak ozelligi,daha sonralari,’kutsal fahise’ ve ‘kutsal bakire’ ozellikleri halinde,birbirlerinden farkli anlamlar tasiyor olarak gelisecektir.
(3)’Tay geldi’ biçimli evlilige gore bir aile’nin kizi ve oglu,iki kardesi,bir baska ailenin kiz ve oglu,iki kardesi ile karsilikli evlenirler.Burada ortaya cikan akrabalik iliski ve terimleri,asagi yukari,Sumer-Akad doneminin Inanna-Gilgamis,Inanna-Enkidu evlilik akrabaligina denk duser.’Tay geldi’ evliligindeki kadinin kocasi,karisinin erkek kardesi ile kardeslesir;iki erkegin kardeslesmis olmasi,onlarin karilari olan kizkardeslerinin kardeslesmesini de saglar ve 4 birey arasinda,karsilikli evlilik yoluyla elde edilen bir kardeslesme ortaya cikar.Eski toplumda,erkek bakimindan,hem karisi onun ‘kiz kardesi’dir ve hem de karisi olamayacak olan ayni toplum birimine ait oldugu kadin onun ‘kizkardes’idir.Bu erkegin hangi ‘kiz kardes’i ile evlenme hak ve yukumlulusu oldugunu gosteren ozel bir akrabalik teriminin o donemlerde varligini bilmiyoruz.Buyuk olasilikla boyle bir terim yok tu.Iki toplum birim arasinda baslangicta ozellikle yaratilan ve korunan ayrim cizgilerinin giderek silinmeye basladigi siralarda,ogul, ‘kiz kardesi’ ile evlenme kuralini surdurmeye devam edince,bu kez karsimiza ayni ananin dogurdugu kardesler arasinda gerceklesen evlilikler cikar.Eski Yazili Yasalarda,toplumun bu olguya mudahale etmesi ve ‘kardesler arasi evlilik yasagi’ getirmesi, kardesler arasi bir evliligin bu toplumlarda yasanmis oldugunun yasal kanitidir. Biyolojik kardesler arasi evlilik,‘iç evlilik’ yasaginin getirilmesinden once ve bu yasagin getirilmesinden sonraki son donemde yasanmis gibi gorunuyor.Bu tur bir evliligin hanedanligin oturtulma doneminde ozellikle kullanilmis oldugunu gormustuk.
(4) Bu tanimlarin bazilari tamamen alfabe sorunudur.Ornegin P=R esitlemesi Hepat=Herat’i verir. Cybele,Kybele veya Lilit,Mylitta,Letto da benzer yazima dayanan koku goruruz.Inanna,Ninsinna,Gest Inanna da boyledir.
Bunlarin yanisira,Shapesh yazimli tanricada ,belki, cinsel iliski cagristiran ‘asnafisna’ okunusunu gormek yerinde olabilir.
(5) Baska Inanna ilahilerinde Dumuzi ciftci olarak ve ‘Kuli anna’,’Kuli Enlil’,’ama usumgal anna’ vurgulariyla da tanimlanir:
"O karsima cikti
Efendi,Kuli anna (Dumuzi) karsima cikti.
Efendi,eliyle elimi tuttu
Usumgal anna bana sarildi"
....
"Efendim,eli ayagi kusursuz ve duzgun,
Ama-Usumgal anna ,Sin’in damadi
Efendim,tatlidir dolun senin,
Tatlidir ovadaki bitkilerin ve otlarin
Amam Usumgal anna tatlidir dolun senin
Tatlidir ovadaki bitkilerin ve otlarin"
(6)Bay Hrozny,Gilgamis okunusunda , ‘Atesin ve Baltanin kahramani’ gibi bir anlam oldugunu dusunmustu.Gilgamis okunusuna Gisbilgames yazilimindan ulasildigini;Hititlerin Kiskis’inin,Islamin Lokman Hekim’inin,Hiristiyanligin
Kesis’inin Gilgamis tanimli kutsal tanrisal ogul ile baglantili olabilecegini dusunduren noktalar bulunuyor.
