Safa KAÇMAZ
09.11.04
Butun bir kultur birikimini sonraki nesillere devreden Sumer adi
verilen toplulugun , konu dinsel alana gelince, sadece bir
uydurmalar toplamini miras biraktigini dusunemeyiz .Eski toplumun en gercek halinin bir tarih anlatim biçimi olarak sekillenen baslangictaki ilahi veya sarkilarda yer alan cesitli kavramin,bir cok halde sonradan anlam bozulmasina ugramasi,donusmesi toplumsal gelismenin dogal bir sonucudur.Sonraki torunlar,cogu kavrami bozulmus haliyle tanimislardi.Bu torunlar,yasadiklari toplumu eski yamyam, yari-yamyam uygulamalardan uzaklastirirken,eski uygulamalari olabildigince sembolik kilar ve gercek yasamin disina itmeye ugrasirlar.Din'lerin olusma surecinde sembolizm onemli bir unsurdur.
Sumer-Babil tarihinde,iki toplum birim arasindaki kardeslesme- vlilik ittifaki anlatimlarinda karsilastigimiz Inanna,
Dumuzi ,Gilgamis, Enkidu, Kiszidum...bir sahis veya bu sahsin ozel ismi degildi.Sumer olusumu ve Akkad ile konfederal ittifak doneminde,her bir toplum birimin kendi 'kutsal fahise'si ve kendi baba mirascisi Dum'u(Sum.) veya Mar'i(Akad..),ogul'u vardi. Bu terimler,bu donemdeki topluluklarin ilk ogullari'ni tanimlamaya baslayan,siniflayici akrabalik kavramlariydi ve yasayan ogul,gercek ogul,takip eden dol,Enki'nin oglu,Kis'in yasayan(gercek) ogulu, gibi anlamlara sahipti.Ayni zamanda Baba mirascisi Ogul'un ifadesi olan Dumuzi ile karsi toplum birimin erkeklerine ayrilmis kadinlarin ifadesi olan Inanna,birer temsilci kavramdi.Bunlarin, karsi toplum birimde bir baska kavramla da tanimlanabilen esdegeri,ikizi,iki toplum birim arasindaki ittifaka bagli olarak kurulmus akrabalik
sisteminin islemesini sagliyordu.
Dumuzi,Etana,Inanna,Istar,Gilgamis... gibi kavramlari, eski toplumun orgutlenmesinde tayin edici rol oynadigini gordugumuz,baba mirascisi ogul'un iki toplum birim arasinda gerceklestirdigi aidiyet degistirme sureci içinde anlamaya calismak zorundayiz.tapinakta yabanci erkek ile ciftlesme yukumlulugunde olan ve oteki kadinlardan
baba mirasi hakki ile ayrilan kadinin toplumsal hak ve yukumluluklerinin incelenmesi bize Inanna'yi verir.Bu iki kavram,eski toplumun akrabasal ittifakinin temel kosullarini yaratmisti.Kendi kizkardesini,ittifak kurarak kardes saydigi erkege veren erkek,kardes saydigi erkegin kiz kardesini aliyordu.Iki topluluk birbirini kardes kabul ettigine gore,'kardes' akrabalik terimi,evlilik iliskisi içinde olsun veya olmasin,bu dort bireyi de kapsar.
Eski toplumun bir tarih anlatim biçimi olan Gilgamis destaninin
veya oteki Dummuzi-Inanna,Enkidum tabletlerinin kullandiklari
kavramlari, ilk hallerindeki eski anlamlarina yaklasmaya calisarak inceledikce, Sumer-Babil toplumunun gercek fotografi ,biraz daha netlik kazanmaya baslayacaktir.Bununla birlikte,hiçbir toplumsal surec,burada kategorik halde sundugumuz olcude duragan degildir.Bir onceki kosul içinde giderek olgunlasan kurumlar,bir sonraki kosula
kendisini uyarlayarak yola devam ederler.
Mezopotamya topraklari cevresindeki topluluklarin ittifak duzeninin asagi yukari artik yerlestigi donemde
Dumuzi,Enkidum,Kiszidum,Gilgamis, Isagga,Enmerkar,Gibil(
Habil?),Isummud,Nusku ... tanimlari,farkli toplum birimlerde
birbirinin esdegeri olan,biri olmadan digerinin islerligi
olmayan,'ikiz' kardeslik asamasinda ortaya cikmis gibidir.
Dumuzi,Enkidum, Kiszidum, Bisgilgames..ya anlatici toplum birimin kendi ogluna verdigi siniflayici tanima bagli olarak olusmustu;ya da burada anlatici, karsi toplum birimin kullandigi tanimi kullaniyordu.Burada benzer temel ozelliklere sahip cok sayida tanimla karsilasmamiz bu nokta ile iliskilidir.Ayrica,sonraki tablet yazicilari, uzmanlarimiz ve Eski Ahit yazarlarinin varolan 'isim' ve 'birey'lerin cogaltilmasinda sagladiklari hatiri sayilir katkiyi da unutmamak gerekir.
Eski Sumer tabletlerini ve Kiraliyet Listesini dikkatlice
izlersek ,tarihte farkli ozellikteki toplum birimlere ait
olan,dolayisiyla birden fazla Dumuzi bulundugunu gorecegiz.Sumer Kiraliyet Listesi'nde Dumuzi kavramina,Tufandan onceki 5 Kutsal
sehirden Badtibira ('Pantibibla'-Berose) kirali olarak
rastliyoruz.Tufan'dan sonraki donemde ise,Eanna'da,Anna
Evi'nde 'Kenti Kua olan balikci Dumuzi'(Kramer) kiral olmustu.Coban ve Balikci Dumuzi,daha sonra Tammuz haliyle asil olarak ciftci ozelligiyle taninacaktir.Demek ki,Sumer-Babil toplumunda farkli ozellikteki bazi toplum birimler Dumuzi ortak tanimini kullaniyorlardi.Bu durum,daha sonra Dumuzi'nin efsanelesmesinde rol oynayan faktorlerden biri olmalidir.
Farkli toplum birimler,aralarinda kardeslestiklerinde yani akrabalik ittifaki kurduklarinda,bu iliski bize birbirinin esdegeri
anlamindaki iki temsilci kardes,ikiz'ler uzerinden
yansitilmaktadir.Burada her durumda gecerli olan kural,hiç olmazsa erken donem bakimindan,temsilcilerin birbirine zit toplum birimlerden olusmasiydi.Ikiz kardeslerden biri coban ise,oteki ya balikci,ya da ciftci idi.Tanidigimiz tabletlerde bu ikilik genellikle coban-ciftci biçiminde sekillenmektedir.Eski Ahit'in Adem'inin de birbiriyle dusman ogullari;Kabil-Kayin ile Habil de bir cesit Dumuzi-Enkidu ikilisini anlatir.Adem ve Havva'nin bu ilk ogullari,kendilerine 'cobanlik' ve 'cifcilik' meslegini secerek,tipki Dumuzi ve Enkidu gibi,biri coban oteki de ciftci olmustu.(1)
'Ikiz' motifi bu topluluklarda MO.3500 yillarindan itibaren
kullanilmaya baslanmis gorunuyor.Baslangictaki ilkel desenlerden baslayarak,'ikiz'ler veya daha sonra kadin temsilcinin iki yaninda yer alan ikiz erkek motifleri,erken Sumer doneminden gec bati Anadolu toplumlarina ve Romus-Romulus'lu Roma'ya degin yaygin bir
sekilde kullanilmistir.Asil'in Patroklas'la olan baglilik
iliskisinin gerisinde de artik tarihte kalmis bu 'ikizlesme'
kardeslik turunun belirgin izlerini buluruz.Iki erkegi birlestiren
kadin+ ikiz sembolu,eski toplumun akrabasal ittifakinin yonetim
duzeyindeki yansimasini anlatir.Bir kadin araciligiyla ,kiral koca
ile kiral kardes arasinda saglanan ittifakin desenidir.Eski
toplumun,bazi hallerde, bir 'cifte kiraliyet' surecinden gecmis
oldugunu gormustuk.
Sonraki gelismesi içinde,ikiz kardeslik'te ifadesini bulan 'cift
basli',rotasyonel yonetimden,tek merkezli hanedanliga
geldigimizde,baba'nin 'ilk','buyuk oglu' olan kiralin elinde tutmaya ozen gosterdigi cift agizli balta,cift basli kartal,cift agizli kilic,eski toplumun ikiz kardeslik ittifakinin artik tek elde
butunlestigini mujdeler.Almanlarin cift basli kartal
bayragi,Mezopotamyadan baslayan bir yolculugun anisidir.Ali'nin cift basli kilici da gecmisteki bu ittifak geleneginin arap kulturundeki bir yansimasi olarak kalmis olmali.
1950'li yillarda,Audin AMABLE ve David MADLEINE'in Gilgames ile Enkidum arasindaki ortak ozellikler ile onlarin ikiz goruntuleri uzerine calismalarini burada anmak yerinde olacak.Ozellikle A.AMABLE,eski ikiz figurlerinden baslayarak yapmis oldugu arastirmada,daha cok el yordamiyla,Gilgamis ve Enkidu tanimlarinin esdeger ozelliklerini gorebilmisti.Bununla birlikte o, bu arastirmasinda varabildigi en ileri noktayi ,bir soru sekliyle,Enkidu ile Gilgamis'in ,birbirlerinin aynisi mi,yoksa aslinda karsimizda iki Gilgamis ile iki Enkidu mu bulundugu, sorusuyla ortaya koymustu.(2)
Bu soru artik yanitlanabilir.Baslangicta,'Karabasli' Sumer
toplulugunun ilk ogul kurumunu ifade eden Dumuzi,kisa zamanda,onlarla ittifak kurmakta olan topluluklarda olusan karsit degeri ile bulusmakta gecikmez.Uruk'lular kendi Gilgamis'larinin tek yetkili kalmasinin uygun olmadigini anladiklarinda, hayvani,yabani,ates kultunun parcasi Enkidum'un,Enki-oglu'nun, yaratilmasini
istemislerdi.Boylece bu Dumuzi,kendi toplulugunun kadinlari ile cinsel iliski yasagina tabi kilinir ve onun biriminin
kadinlari,yabani,atese tapan,cig et yiyen,evi olmayan Enkidum'a sunulur.Boylece sadece kadinin degil,erkegin 'kaderi' de belirlenmistir.Dumuzi'nin toplum biriminin kadinlarinin temsilcisi Inanna,eski aliskanlikla Dumuzi ile yatmak istediginde,Dumuzi onu bu yuzden terslemis olmali.
Dumuzi,Enkidum ile dost olabilmek için,eski dusmanligin anisini sembolik bir kavga ile asmak zorundaydi.Gunumuzde dostlasmanin bir gostergesi olan el sikismanin tarihsel gecmisinde eski donemin zorunlu savas ve kavgasinin sembolik dile getirilisi bulunur.Iki bireyin,savasma zorunlu asamasini el sikisma yoluyla asmalarindan
sonra dostluk kurmus olmalari gibi,ikiz'lesme kardesligi
de,ancak,artik sembolik hale donusmus zorunlu bir savasin ardindan gelebilirdi.Destaninda,Oguz Kagan, baba toplum birimine gecme toreninde,bir boga ile savasmis ve ancak ondan sonra ad'lanip,Oguz'lanmisti. Geçis rituellerinde,hayvan veya 'hayvan insan' ejderhalarla gerceklesen kavga gosterileri,erkegin savasma ve bir yabanci oldurme eski yukumlulugunun sembolik yerine getirilmesini saglar.Eski toplum,en az bugunku toplum kadar,kurallari
asabilmek için metotlar bulma ince zekasina sahipti.
Sumer-Babil ve cevre toplum birimleri,birbirleriyle
kardeslesmelerinin,kiz alip vermelerinin,urun takasinin ve dogan cocuklarin paylasiminin,bariscil ve herkesin uzerinde hemfikir olabildigi bir miras sistemi yoluyla ancak bu ogullar uzerinden etkili bir sekilde yuruyebilecegini gormuslerdi.Her toplumun kendi baba mirascisi ogullari boylece yucelir. Dumuzi, Enkidum,Kiszidum veya Gilgamis...her toplum birimin dayi'larin kendi karilarinin dogurduklari ogul'un baba'ligina adim attiklari donemin bir urunudurler.Dayi'lar burada artik yegenlerin baba'si sayilma devresini kapatarak,karisinin dogurdugu evladin baba'si olmak uzeredir. Bu noktadan itibaren artik erkek, karisinin dogurdugu ogul'un babaligina gecmeye baslar .Fakat bu durum,ne dunun dayisi
olan baba ve ne de ogul için kolay bir islemdir.
Baba,dunun dayisi olarak kiz kardesinin dogurdugu ogulu
kayinbiraderinin evinden alip kacirmasinin nedenini biliyordu; cunku
onu kendi kiz kardesi dogurmustu.Demek ki,simdi, kayinbiraderinin kiz kardesi olan karisinin dogumunu gizlemeliydi.Hamilelik ve dogum sureci,eger erkek tarafindan yasanirsa,cocugu erkek dogurmus olacakti!
Bazi eski Turk topluluklari ve Afrika kabilelerindeki erkek,bu
nedenle erkek hamilelik ve lohusalik kurumlarini yaratmakta gecikmez.
Ote yandan ogul,Baba'nin ibilasi,Dumuzi'si,Enkidu'su, Gilgamis'i haline bir anda degil,asirlara yayilan bir surec içinde gelir.Ilk ogul yamyamligi,ilk ogul kurbanligi,kisir'lik gibi engelleri asmak zorundadir.
Ilk ogul kurbaninin Abraham ve Musa doneminde bile,sembolik haliyle, surdugunu gormustuk.Musa doneminde,ilk ogul'un yasami karsiliginda sunulan oglak veya kuzunun pisirilme ve yenilme biçimi,ilk ogul yamyamliginin Musa donemine pek uzak olmadigini ortaya koyuyor.
Osmanlinin hadim etme uygulamasi,akrabalik ve miras duzeni ile ilgili bir uygulamaydi.Erken Sumer doneminde,Sumer-Babil yaratilis anlatimlarinda, kadin ve erkegin yanisira,'ne kadin ne erkek' olan yaratiklarin bulunmasi, ilk ogullar bagintisinda kesfedilen bir uygulama gibi gorunuyor.Ilk ogul'larin karsi toplum birimden alinip baba toplum birim aidiyetine gecirilmesi,bu ogul'un evlilik ve dolayisiyla miras
duzeninde yeni bir olguydu.Bu ogul,baba toplum birim aidiyetine gectigi anda,'kaderi' degisecek,evlenme yasagi içinde bulundugu dayi kizlari ile evliligi zorunlu olacakti,vb.Hadim etme uygulamasi,boyle
zor bir donemin ara cozum biçimi olarak ortaya cikmis olmalidir.Kiz evlada benzetilerek giydirilen,saci uzatilan adakli erkek cocuk geleneginin yakin zamana degin Misir'da uygulandigina bakilirsa,eski Misir,ilk erkek cocuk kurbani bakimindan daha koklu bir gelenege sahip olmali.Ote yandan erkek sunneti de,daha cok bir eski Misir
kurumu gibi gorunmektedir.
Hadim etme uygulamasi,orada bir sunnet yoluyla asilmis olmali.Sumer- Babil toplumunda varligina rastlamadigimiz sunnet sahneleri,eski Misir piramitleri uzerindeki cizimlerde resmedilmisti.Eski Ahit'te,kendilerini sunnet eden Abraham ve Musa, Misir ile yakin iliski icindeydiler.
safakacmaz@y...
(1)"Adem karisi Havva ile yatti. Havva hamile kaldi ve Kayin'i
dogurdu. "RAB'bin yardimiyla bir ogul dünyaya getirdim" dedi.Daha sonra Kayin'in kardesi Habil'i dogurdu. Habil çoban oldu, Kayin ise
çiftçi."(Yaratilis.4.Bolum)
(2)[("On en arrive à se demander,d'une part si Gilgamesh n'était point initialement identique à Enkidou,d'autre part s'il n'exista pas deux Gilgamesh et deux Enkidou."(Archiv Orientalni march 1949,p.269,1953-XXI,1949 Vol-XVII)]
