YENİ BELGELERİN IŞIĞINDA
ESKİ ANADOLU'DA KÖLELİK MÜESSESESİ
SEBAHATTİN BAYRAM - SALİH ÇEÇEN
BELLETEN
Cilt: LX, Aralık 1996, Sayı: 229, Sayfa: 579–604
Anadolu'nun en eski yazılı vesikalarını teşkil eden ve sayılan 20.000'i bulan Kültepe tabletlerinin ticari (içerikli) olduğu bilinmektedir. Bununla beraber belgeler; çok az nisbette doğrudan, fakat büyük çoğunlukla dolaylı olarak bölgenin ve dönemin (yaklaşık olarak M.Ö. 19. yüzyıl) siyasi, sosyal, hukuki ve coğrafi hususları hakkında da bilgi vermektedirler. Bu belgelerde, kölelik müessesesi ve köle satışları hakkında bizi teferruatlı bir şekilde aydınlatan ifadelere de rastlanmaktadır. Bu tür belgeler, daha önce tek tek islenmiş metinler halinde iken, son zamanlarda Hecker(1) ve özellikle Kienast(2) tarafından toplu halde ele alınarak değerlendirilmiş ve istatistikleri yapılmıştır.
Konu üzerinde bildiğimiz son çalışma Sever(3) tarafından yapılmış, meslektaşımız 8 adet yeni belgeyi işlemiştir.
Biz bu araştırmamızda 13 adet orijinal belgenin tamamını; kopya, transkripsiyon, tercüme, yorum ve açıklamalarıyla, ayrıca 10 adet yeni belgeyi de kısmen ve konuya ışık tuttuğu nispette ele alarak işlemiş bulunuyoruz. Daha önce yayınlanmış literatürdeki bilgileri de değerlendirerek, kendi metinlerimizin konuya olan katkılarını ve konu ile ilgili enteresan ya da yenilik getiren ifadeleri vurgulamayı düşünüyoruz.
Bu meyanda, öncelikle bazılarının köle olduğuna ilişkin ifadeler bulunan insan şahıs fiyatlarını, şahsa itiraz edilmesi ya da şahıstan vazgeçilmesi ve satın alana müracaat edilmesi halinde ödenmesi şart koşulan miktardan ve bunların nispederini gösteren tablodan sunmak istiyoruz:
Satış fiyatları:
Metin
no.3
kt s/k 22
no.4
no.1
no.2
kt a/k 1134
kt a/k 1277
kt a/k 952
kt v/k 65
no.6
kt a/k 898
kt a/k 933
kt 79/k 92
no. 11
no.10
no.12
kt 88/k 1027 no.13
Satılan şahıs amtum
amtum
amtum
amtum+çocuğu amtum
amtum
amtum wardum
wardum
wardum
wardum
wardum
wardum
sahıs
erkek çocuk
aile
kız
erkek
erkek
Satış fiyatı
20 sekel gümüş
20 sekel gümüş
30 sekel gümüş
45 sekel gümüş
60 sekel gümüş
60 sekel gümüş
30tasfiye edilmiş gümüş
30 şekel gümüş
37,5 şekel gümüş
39 şekel gümüş
45 şekel gümüş
60 şekel gümüş
117,5 şekel gümüş
33 şekel gümüş
60 şekel gümüş
15 şekel gümüş
10 şekel gümüş
20 şekel gümüş
Satıştan vazgeçilmesi ya da kurtarılmak istenmesi halinde ödenen fiyatlar ve nispetleri:
Metin
Satılan şahıs
Satış fiyatı
Şeqel gümüş
İtiraz fiyatı şeqel gümüş
Nispeti
no.1
Amtum+çocuğu
40
40
1/1
No.2
amtum
60
240
¼
kt t/k 32
Wardum
120
120
--
kt a/k898
Wardum
45
45
1/1
kt a/k898
Wardum
90
90
½
no.11
Erkek çocuk
45
45
1/1.35
kt v/k125
aile
60
60
--
Şimdi metinlerde geçen köle satışı ve kölelik müessesesi ile ilgili olan ilginç ve kayda değer bilgileri başlıklar halinde sunuyoruz:
Satılanların hürriyetlerine kavuşma şartları
Kt a/k 898 nolu tablette (Sever, no.2) yerli šikuwa'nın bedeli olan 45 şeqel gümüşün Bayan İštar-basti tarafından yerli Hanuwa'nın oğlu Subili'ye ödendiği, sermayedarın ya da herhangi bir kimsenin onu hürriyetine kavuşturmak istemesi halinde satış fiyatını İštar-basti'ye iade edeceği, köle bizzat ödemeyi yapmak isterse satış fiyatının 2 katını vermesi gerektiği kaydedilmiştir. Kt v/k 65 nolu belgede (Sever, no.7) 37,5 šeqel'e satılan yerli Inar'a kendini bağımsız kılmak istemesi halinde ayni parayı ödemesi şartı koşulmuştur. Kt v/k 125 nolu metinde (Sever, no.8) Labarsa adlı yerli bayanın šubianika ve kızı šarika'yı belirtilmeyen fiyata Asurlu Assur-bel-awatim'e sattığı ve satılanlann Labarsa'ya müracaat etmeleri halinde 1 mina gümüş ödeyecekleri kaydedilmiştir. Bu konudaki diğer örnekler Kienast, no.11 ve 12'dedir.
Satış şartları
Kt v/k 65 metninde; ağabeyi Hašui ve annesi Kudida tarafından 37,5 šeqel'e satılan İnar'in, satıldığı Tarmana'nın evinde kendisine iyi davranılmazsa satış fiyatını iade ederek geri dönmesi, iyi davranılması halinde ise Tarmana'nın kölesi olarak kalması şartıyla satıldığı kaydedilmiştir. Kt a/k 933 nolu tablette (Sever, no.3) İştar-malak’ın İmdilum tarafından Enlil-bani'ye 1 mina tasfiye edilmiş gümüşe 2 yıllığına satıldığı kaydedilmiş, Enlil-bani'nin bu süre zarfında parayı iade edip kölesini geri alacağı, aksi takdirde kölenin İmdilum'a kalacağı belirtilmiştir. Bu hususta Kienast, no.37 bir başka güzel örnektir.
Kölelerin Rehin Tutulması
Kadın ya da erkek kölelerle, uşakların alacağa karşılık rehin tutulduklarına dair pek çok örnek bulunmaktadır. Mesela, iki Asurlu arasındaki problem ile ilgili hukuki bir belge olan Kt 88/k 306'da alacaklı šu-Suen'in borçlu Ašsur-nada'nın miktarı belirtilmeyen alacağına karşılık iki eşeğini, kadın kölesini ve uşağını alıkoyduğu kaydedilmiş, muhtemel zaranna karşılık bunları alacağı ifade edilmiştir. Kt a/k 1163 no.lu metinde, Ela'nın Asur'da iliemuqi'ye be'ullatum olarak verdiği 43 şeqel tasfiye edilmiş gümüş ile ilgili olarak borçlunun kadın kölesi Ummi-tabat'ın rehin tutulduğu belirtilmektedir. Kt a/k 1224'de ise, Usur-ša-Aššur'un Ennam-ili'de 36 şeqel tasfiye edilmiş gümüş alacağından dolayı İli-iddin'i alıkoyduğu kaydedilmiş ve paranın iadesi halinde kölenin geri gönderileceği ifade edilmiştir. Bu hususta diğer yayınlanmış örnekler Kienast, s.93, 3 f, g ve s.99, 2 y'dedir.
Kölelerin be'ulatum olarak verilmesi
5 no.lu metnimiz, İdna-Aššur'un kızı Basa'ya ait sayılan malların Kikazu'nun oğlu Adad-rabi'ye be'ulatum (4) olarak verildiğini kaydetmektedir. Bu mallar arasında ilk defa görünen bir de kadın köle bulunmaktadır.
Fertlerden birinin ailesi tarafından satılması
Ailelerin, herhalde ekonomik sıkıntılardan, dolayı bazı aile fertlerini satmak zorunda kaldıklarına dair belgeler mevcuttur. II nolu metnimizde ilališkan annesi Wanialka ve yakınlığı bilinmeyen šezur'un kızı Kanakana tarafından 33 šeqel karşılığında Tepula'ya satıldığı kaydedilmiştir. Satışı yapanların, çocuğu geri almak istemeleri halinde 45 şeqel iade edecekleri belirtilmiştir. Yukarıda kullandığımız Kt v/k 65 no.lu metinde ise İnar, annesi Kudida ve ağabeyi Hašui tarafından 37,5 šeqel gümüş karşılığında satılmıştır. Kienast, no. 17 metni de bu konu ile ilgilidir.
Ailelerin tamamının satılışı
10 no.lu belgemizde šubiahšu ve karısı Kabzia'nın bedeli olan 1 mina gümüşün Puzur-Aššur tarafından, zarfın 2. satırına göre rabi simmiltim'in kardeşi olan Zaha'ya ödendiği kaydedilmektedir. Tabletin 11. ve zarfın 13. satırından çocukların da satışa dahil olduğu anlaşılmaktadır. Kt v/k 125 no.lu metinde ( Sever, no.8) Labarsa'nin, Habia'nin karısı šubianika ve kızı šarika'yi Aššur-bel-awatim'e sattığı kaydedilmiştir. Bu konuda Kienast, no. 18 ve 37 diğer örnekleri teşkil etmektedir.
Wardum'ların statüleri ve rolleri
Wardum, sadece "Köle" manasında değil fakat "Hizmetçi, memur" karşılığında da kullanılmıştır. 8 no.lu metnimizde Kasuka tarafından hakkında dava açılan Türam-ili, "Kura ailesinin hizmetlisi/ memuru" olarak kaydedilmiştir. Türam-ili'nin parayı ödemek için rapor istemesi, kanaatimizce, kelimenin bu fonksiyonunu teyid etmektedir. AKT 1 33 (Sever, no.1) metninde köle olarak alınan ve Amur-İştar'a ait olduğu belirtilen İştar-pilah'ın "Suša'ya ait 40 šeqel gümüşü ücreti olarak aldığı" şeklindeki ifadesi, onun köle değil fakat "Memur, işçi" olması gerektiğini ortaya koymaktadır. Kt a/k 1112 metni wardum'ların borçlanmalarına güzel bir örnek olup, burada Idi-abum'un wardum'u olan Ennam-ili'nin Usur-ša-Aššur'a 2 mina gümüş borçlu olduğu ve 15 hamuštum içerisinde ödemesi gerektiği belirtilmiştir. Bu konuda bir başka örnek, Kienast, s.95 1 d'dedir.
Köle ve ev satış belgelerinde geçen yerli memuriyetler
Burada ya da diğer yerlerde kullanılan ya da tartışılan yayınlanmış metinlerde unvanları veya meslekleri ile tanımlanan pek çok Anadolulu ile karşılaşıyoruz. Bu metinlerin bazılarının mahkeme kaydı olmasından, bunların fonksiyonu ile ilgili akla sual gelmektedir.
Diğer belgelerde onlar özel kimseler olarak görünürler ve unvanları ve meslekleri, belki onlar genelde unvanları ile tanındıkları için, onları diğerlerinden ayırmak ve tespit etmek için zikredilmişlerdir. Eğer bir metinde bu unvan kullanılmışsa üç ihtimal vardır:
1. Š.A. + Unvan, DUMU Š.A. veya ahi Š.A. yerine şahsı tanımlamak için kullanılır. Benzer tanımlamalar, şahitler, alıcılar, satıcılar vs. Bütün şahıslar için yapılabilir ve bunların resmi bir fonksiyonu yoktur.
2. Unvan veya bazı fonksiyonunu tanımlama, bu şahıslar arasında ". . . . ile ilgili olarak geri dönmek", "assumi . . . . tuarum" ifadesinin kullanıldığı durumlarda görünür. Genellikle şahıs adı yoktur fakat tusinnum gibi kelimeler vardır. Özel bir insan yâda memur değildir fakat ifade onun rolünü belki satıcıya yakınlığını gösterir. Bu durumda görünen benzer bir kelime de upatinnum'dur.
3. Resmi hüviyeti haiz görünen şahıslar, "tasdik etme" diye adlandırılan iqqati. . . . ruba'im/rabi simmiltim gibi formüllerde geçerler. Onlar, belgeleri tasdik etme veya uygun görme yetkisine sahiptirler. Rabi mahirim "pazar ağası", köle satışlarında geçen ve tasdik formülü ile karsılaştırılabilir rol oynamış olabilir.
Şimdi köle ve ev satış belgelerinde görünen unvan ve meslekleri alfabetik sıra ile sunuyoruz:
Alahhinnum, "değirmenci, vekil harç"
Unvan, Kienast, no.23'de Med isimli bir adamın unvanı olarak, CCT I 33b, 20'de bel allim'in hizmetinde birisi olarak, bazı metinlerde ise tahıl ve para toplamaya memur birisi olarak görülür (5).
Rabi alpatim, "sığırlar başı" (?)
Unvan, Kienast, no.16:21 f. de şahit Kulakula'ya ait bir ünvan olarak geçer ve "oberrinderhinen" olarak tercüme edilir.
Barullum, "polis" (?)
Kt alk 952'de (Sever, noA) görünür. Sık geçmemekte ve lügatlerde ihtiyatla "polis" diye tercüme edilmektedir.
Rabi ezzi/ esi, "?"
Kienast, no.16'da şahitlik yapan Aluthuharsa'nin unvanı olup "oberzi egenhin, oberster der Baume" diye tercüme edilmektedir.
Gallabum, "berber"
Kienast, no.38'de görünür. Şahıs adı olabileceği yolundaki teklif ve geçtiği diğer metinler için bkz. Bilgiç- Bayram, ART 2 no.2: 10 ve Çeçen, Doktora Tezi no.18: 19.
Gubabtum, "(yüksek) rahibe"
3 no.lu belgemizde geçmiş ve ismin yerine kullanılmıştır.
Rabi kalbatim, "köpekler amiri"
Unvan kt v/k 65 metninde (Sever, no.7) geçer. Bu unvan, C. Günbatti (6) tarafından muhtemelen "Sarayın köpeklerine bakmakla yükümlü görevlilerin başı" olduğu ifade edilmiştir. Şahit olarak geçen bu şahsın idari bir fonksiyonu yoktur.
Rabi mahirim, "pazar ağası"
Bu unvan, domuz satışı ile ilgili Kienast, no.15:2'de ve köle satışı ile ilgili olarak da no.29:5'te görünür. Ayrıca Kt s/k 53,3'te Pirwala'nin unvanı olarak yün satışı ile ilgili olarak geçmektedir.
Rabi nappahim, "demirciler başı"
Unvan Kienast, no.14'de sadece nappahum olarak, no.37'de ise rabi nappahim seklinde görünür. İdari bir fonksiyona sahip değillerdir.
Rabi pašsure, "sofracılar başı"
Unvan Kienast, no.16:20'de şahit Kulakula'ya ait olup, "Truchsess" olarak tercüme edilmiştir.
Rabi rei, "çobanlar başı"
2 no.lu metnimizde geçmekte olup, Peruwa'ya ait bir unvandır. Metinde hukuki ya da idari bir fonksiyonda görülmemektedir.
Rabi simmiltim, "merdiven başı" (?)
10 no.lu metnimizde rabi simmiltim'in kardeşi olarak görünür ve bir Anadoluluyu niteler. Aynı şekilde TCL 21, 254 (Kienast, no.37) 'de genel olarak kullanılan "S.A'nın oğlu" ifadesinin yerine kullanılmıştır. Ancak Kienast, no.18'de rabi simmiltim kralla birlikte belgeyi tasdik eden ve gereğini ifaya yetkili bir merci (iqqati. . ., ". . . . otoritesi altında") durumundadır. Kienast, no.9'da da aynı durum bahis konusudur.
Rabi sabim, "askerlerin kumandanı"(?)
Kt v/k 65'de görünen Hanu'nun unvanı olup rabi sikkatim'in upatinnum'ları arasında kaydedilmiştir. Buradan rabi sikkatim'in daha Üstün olduğunu anlıyoruz. Unvan aynı zamanda KKS 21 (Kienast, no.23) 'de alahinnum olan Med'in upatinnum'larından biri olarak görünür. Bu da alahinnum'un upatinnum ve rabi sabim'den daha üstün olduğunu gösterir.
Rabi sukkallim, "baş vezir"
Donbaz ve Veenhof tarafindan(7) islenen ve 4. satırda şahit olarak kaydedilen Kt v/k 152'de geçer. 13–17. satırlara göre yerli köle Ašed'in fiyatı rabi šukkallim'in upatinnum'larina ödenmiştir ve 19–20. satırlarda rabi šukkallim'in upatinnum'larının adamlarından bahsedilir. Rabi šukkallim bizzat belgeyi mühürlemiştir, çünkü o her nasılsa satıcılarla ifade edilip irtibatlandirılmıştır. Ünvanın tercüme edilmesi kolay değildir. Büyük vezir šukkallum rabi'um veya rabi šukkallim olurdu. Belki en uygun mana "baş vezir" dir.
ESKİ ANADOLU'DA KÖLELİK MÜESSESESİ-1
ESKİ ANADOLU'DA KÖLELİK MÜESSESESİ-2
Asur Ticaret Kolonileri Devrinde kadın -1
Asur Ticaret Kolonileri Devrinde kadın -2
Eski Toplumda “Monogami” ..
KANiŠ KARUMU KARARIYLA NiŞAN BOZULMASI
YERLi HALK iLE ASURLU TÜCCAR...-2
YERLi HALK iLE ASURLU TÜCCAR...-3
ANADOLU’DAKİ ESKİ ASUR KOLONİ MAHKEMELERİ
MISIR SAVASl'NA KADAR ANADOLU-1
MISIR SAVASl'NA KADAR ANADOLU-2
Hitit Topada Yazıtı-1
Hitit Topada Yazıtı-2
Hitit Topada Yazıtı-3
"Göksel Kıraliyet" :Hitit Motiflerinden Hıristiyan Motiflerine..
Hitit tanrısı Ullikummi’nin Doğuş Ilahisi
«Hitit Efsaneleri»
Hitit Kraliçesinin 'Kardeş Kocası'
Hattuşa Kıralı "Kussara'lı Adam"
HATTUŞiLi VASİYETİ Üzerine
HATTUŞiLi VASİYETİ Üzerine-2
HATTUŞiLi VASiYETi Üzerine-Açıklama Notları
İnsan kurban edilen bir Hitit ritüeli üzerine-1
İnsan kurban edilen bir Hitit ritüeli üzerine-2
İnsan kurban edilen bir Hitit ritüeli üzerine–3
Akkad Ayinleri
DUMU'DAN ADANA'YA-3
DUMU'DAN ADANA'YA-4
DUMU'DAN ADANA'YA-5
"Nasıl yaşanmış ise, öyle ele alınarak yorumlanması gereken tarih övülemez ve mahkum edilemez, irdelenir."
